- डा. अरुण कुमार सिंह
नोभेम्बर १४, सम्पूर्ण विश्वभर विश्व मधुमेह दिवस मनाइन्छ।
यस वर्ष, २०२४ मा, विश्व मधुमेह दिवसको थीम “बाधाहरू तोड्नु, खाचाहरू पुल गर्नु” (Breaking Barriers, Bridging Gaps) रहेको छ।यो दिवसको उद्देश्य मधुमेहको बारेमा जनचेतना फैलाउने, यसको जोखिम र असरलाई बुझाउने र यसलाई रोकथाम गर्नका लागि आवश्यक कदमहरूको बारेमा जनतालाई जानकारी दिनु हो।
मधुमेह एक दीर्घकालीन रोग हो जसले शरीरमा इन्सुलिनको उत्पादन वा यसको प्रयोगमा गडबडी ल्याउँछ, जसका कारण रक्त शर्कराको स्तर अनियन्त्रित हुन्छ। आजको यो विशेष दिनले हामीलाई मधुमेहको रोकथाम र उपचारको महत्वलाई पुनः स्मरण गराउँछ।
विश्वभरि मधुमेहको संख्या लगातार बढ्दो छ, र यसले व्यक्तिगत र सार्वजनिक स्वास्थ्यमा गम्भीर प्रभाव पार्दै गएको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) र अन्तर्राष्ट्रिय मधुमेह महासंघ (IDF) को सहकार्यमा विश्वभर मधुमेहको रोकथाम र व्यवस्थापनका लागि विभिन्न अभियानहरू र कार्यक्रमहरू चलाइन्छ। यस दिनको मुख्य उद्देश्य भनेको मधुमेहको जोखिम घटाउन, समयमै यसको पहिचान र उपचार गर्नका लागि जनचेतना अभिवृद्धि गर्नु हो।
मधुमेह (२०२१)
• कुल वयस्क जनसंख्या: १७,९७७,५००
• वयस्कहरूमा मधुमेहको प्रसार दर: ६.३%
• मधुमेहका कुल केसहरू: ११,३३,५००
यसबाट बुझ्न सकिन्छ कि नेपालमा मधुमेह एक गम्भीर स्वास्थ्य चुनौती हो र यसमा वृद्धि जारी छ। २०४५ सम्म मधुमेहको घटनामा उल्लेखनीय बृद्धि हुने सम्भावना छ, जसले स्वास्थ्य क्षेत्रमा थप चुनौती ल्याउनेछ।
बी.पी. कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान, धरानको ओपीडी सेवा
अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त छ बी.पी. कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान, धरानमा प्रत्येक बुधवार अपराह्न २ बजे पछि मधुमेह ओपीडी सेवा उपलब्ध गराइन्छ, जुन अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त छ। यस सेवा अन्तर्गत डा. अरुण कुमार सिंह प्रमुखका रूपमा कार्यरत छन् र प्रो. डा. गौरी शंकर शाहको पर्यवेक्षणमा यो सेवा सञ्चालन भइरहेको छ। यहाँ सबै मधुमेह रोगीहरूलाई इन्सुलिन र अन्य आवश्यक औषधिहरू निःशुल्क प्रदान गरिन्छ। यो सेवा मधुमेहको उपचार र व्यवस्थापनमा सहयोग पुर्याउने उद्देश्य राख्छ र यसको प्रभावशीलता र पहुँचको कारण यो अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा मान्यता प्राप्त छ।
मधुमेह के हो?
मधुमेह, जसलाई अंग्रेजीमा “Diabetes Mellitus” र नेपालीमा “चिनीरोग” भनिन्छ, एक यस्तो रोग हो जसमा शरीरको रक्तमा चिनीको मात्रा अत्यधिक बढ्दछ। यो समस्याले शरीरको सामान्य कार्यप्रणालीमा गडबडी ल्याउँछ। रगतमा चिनीको स्तर लामो समयसम्म उच्च रहनु शरीरका विभिन्न अंगहरूको स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।
मधुमेहका लक्षणहरू के हुन्?
मधुमेहका सामान्य लक्षणहरूमा समावेश छन्:
• अत्यधिक प्यास लाग्नु
• धेरै पिसाब गर्नु
• अधिक भोक लाग्नु
• थकान र कमजोरी महसुस हुनु
• घाउहरूको लामो समयसम्म निको नहुनु
• धुन्धलो देखिनु
मधुमेहको कारण के हो?
मधुमेह तब उत्पन्न हुन्छ जब शरीरको प्यान्क्रियाज (अग्नाशय) पर्याप्त मात्रामा इन्सुलिन उत्पादन गर्न सक्दैन, वा शरीरका कोषहरू इन्सुलिनप्रति प्रतिक्रिया जनाउन असफल हुन्छ। यसरी, शरीरमा चिनीको मात्रा बढ्दै जान्छ र स्वास्थ्यमा गम्भीर समस्या उत्पन्न हुन्छ।
मधुमेहका विभिन्न प्रकारहरू:
टाइप 1 मधुमेह (Type 1 Diabetes):
यसमा प्यान्क्रियाजले इन्सुलिन उत्पादन गर्नै बन्द गर्छ। यसलाई पहिले “इन्सुलिन आधारित मधुमेह” भनिन्थ्यो। कारण भने पूर्ण रूपमा स्पष्ट छैन, तर यो प्रायः बाल्यकाल वा किशोरावस्थामा देखा पर्छ।
टाइप 2 मधुमेह (Type 2 Diabetes):
यो प्रकारमा शरीरका कोषहरूले इन्सुलिनको प्रभावकारी उपयोग गर्न सक्दैनन्, जसले गर्दा शरीरमा चिनीको मात्रा बढ्छ। यो अधिक तौल, अनियमित जीवनशैली र शारीरिक व्यायामको कमीका कारण उत्पन्न हुन्छ।
गर्भावस्थामा मधुमेह (Gestational Diabetes):
गर्भावस्थामा केही महिलामा रगतमा चिनीको मात्रा बढ्न सक्छ। यसले गर्भवती महिलामा र उनका बच्चामा स्वास्थ्य समस्याहरूको जोखिम बढाउन सक्छ।
मोनोजेनिक मधुमेह (Monogenic Diabetes):
यो अत्यन्तै दुर्लभ प्रकारको मधुमेह हो जुन जीनमा भएका परिवर्तनका कारण उत्पन्न हुन्छ। यो प्रायः २% रोगीमा देखा पर्दछ।
माइटोकॉन्ड्रियल मधुमेह (Mitochondrial Diabetes):
यो दुर्लभ प्रकारको मधुमेह हो जसमा माइटोकॉन्ड्रियल डीएनएको उत्परिवर्तनका कारण समस्या उत्पन्न हुन्छ। यसलाई जापानमा विशेष रूपमा अध्ययन गरिएको छ।
डाइबिटिक केटोएसिडोसिस (Diabetic Ketoacidosis) के हो?
मधुमेहका केही रोगीहरू (विशेषगरी टाइप 1 मधुमेहका रोगीहरू) डाइबिटिक केटोएसिडोसिसमा सङ्क्रमित हुन सक्छन्। यसमा शरीरको रासायनिक प्रक्रियामा गडबडी हुन्छ, जसका कारण वान्ता, पेट दुखाइ, गहिरो सास फेर्नु, एसिटोनको गन्ध आउने, र अर्धचेत अवस्था उत्पन्न हुन सक्छ। यो स्थिति तुरुन्त उपचारको आवश्यकता पर्दछ।
मधुमेहबाट कसरी बच्ने?
मधुमेहलाई नियन्त्रणमा राख्न र यसको जोखिम कम गर्नका लागि तलका उपायहरू अपनाउनु अत्यन्त महत्वपूर्ण छन्:
• स्वस्थ आहार: ताजै फलफूल, सागसब्जी, र कम चिल्लो र कार्बोहाइड्रेटयुक्त आहार लिनुहोस्।
• नियमित व्यायाम: शारीरिक गतिविधि गर्दा तौल नियन्त्रणमा राख्न मद्दत हुन्छ र इन्सुलिन प्रतिरोध घटाउँछ।
• सन्तुलित वजन: शरीरको तौल सामान्य राख्नुहोस्।
• धुम्रपान र मादक पदार्थबाट टाढा रहनुहोस्: यी दुबै बुरी बानीले मधुमेहको जोखिम बढाउँछन्।
• रक्तचाप र कोलेस्ट्रोलको निगरानी: रक्तचाप र कोलेस्ट्रोललाई सन्तुलित राख्न महत्त्वपूर्ण छ।
• इन्सुलिन र औषधिको सही प्रयोग: चिकित्सकको सल्लाह अनुसार इन्सुलिन र अन्य औषधिहरूको प्रयोग गर्नुहोस्।
विश्व मधुमेह दिवस २०२४ को सन्देश: आजको विश्व मधुमेह दिवसमा, हामी सबैले मधुमेहको बारेमा जानकारी बढाउन र यसको रोकथामको लागि स्वस्थ जीवनशैली अपनाउन प्रोत्साहित गर्न आवश्यक छ। मधुमेहलाई नियन्त्रणमा राख्न र यसका जटिलताहरूबाट बच्न सधैं सचेत रहनुहोस्। स्मरण गर्नुहोस्: स्वस्थ जीवनशैली मात्र मधुमेह र यसको जटिलताहरूको जोखिम कम गर्न सक्छ।
(बालबालिकाको डाक्टर साथी पुस्तकका लेखक डा. सिंह विपीकेआईएचएस धरानमा बालरोग विशेषज्ञ, एसोसिएट प्रोफेसर हुनु हुन्छ ।)
