- डा.अरुण कुमार सिंह
पर्व नेपालको एक प्रमुख र विशिष्ट पर्व हो, जसले केवल धार्मिक आस्था मात्र होइन, स्वास्थ्य र जीवनशैलीमा पनि गहिरो प्रभाव पार्दछ। यो पर्व सूर्य देवताको पूजा गर्ने अवसरमा मनाइन्छ, जसमा भक्तजनहरू विभिन्न प्रकारका अनुष्ठानहरू गरेर सूर्यको आभार व्यक्त गर्छन्।
छठ पर्वको चार दिनको अनुष्ठानमा परिश्रम, शारीरिक शुद्धता, आहार र सामाजिक एकता जस्ता महत्वपूर्ण स्वास्थ्य पक्षहरू समाहित छन्।
छठ पर्वको पृष्ठभूमि छठ पर्वको इतिहास प्राचीन कालमा जान्छ। यो पर्व विशेषगरी मिथिला क्षेत्र, जसमा नेपालको तराई र भारतको बिहार समावेश छ, त्यहाँको सांस्कृतिक धरोहरको भाग हो। यस पर्वको परम्परा विभिन्न संस्कृतिका मानिसहरूमा समाहित छ, जसले सूर्यको आराधना गरिन्छ। भक्तजनहरू सूर्यको उग्न र अस्ताउनका समय विशेष पूजा गरिरहेका हुन्छन्।
छठ पर्वको चार दिनको अनुष्ठानले विशेषतः निस्वार्थता, श्रद्धा र एकताको भावनालाई उजागर गर्छ। शारीरिक शुद्धता र स्वास्थ्य छठ पर्वको पहिलो दिन “नहाई खाई” का रूपमा मनाइन्छ। यस दिन भक्तजनहरूले स्नान गरेर शुद्धता हासिल गर्छन्।
पवित्र जलमा
स्नान गर्नुले शरीरको शुद्धीकरण मात्र होइन, मनको शुद्धता पनि प्रदान गर्दछ। जलको महत्व पवित्र जलमा स्नान गर्दा शरीरको ताजगीमा वृद्धि हुन्छ। पानीले छालामा रहेका विषाक्त पदार्थलाई निकाल्न मद्दत गर्दछ, जसले छालालाई चम्किलो र स्वास्थ्यवर्धक बनाउँछ। यो प्रक्रिया शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई पनि सुदृढ पार्न सहयोग गर्छ।
ध्यान र शान्ति
स्नानपछि भक्तजनहरू ध्यानमा पनि समय बिताउँछन्। ध्यानले मानसिक शान्ति र स्पष्टता प्रदान गर्दछ। यसले तनाव र चिन्ता कम गर्न मद्दत गर्दछ, जसले समग्र स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ।
संतुलित आहार
छठ पर्वमा विशेष भोजन बनाइन्छ, जुन परिकारहरू स्वास्थ्यवर्धक र पोषणयुक्त हुन्छन्। यो पर्वका दौरानका मुख्य चढ़ावाहरूमा ठेकुआ, सुघर र विभिन्न फलहरू समावेश हुन्छन्।
पोषण र ऊर्जा
ठेकुआ, जुन चामलको पिठो र गुड़बाट बनाइन्छ, ऊर्जाको उत्कृष्ट स्रोत हो। यसमा कार्बोहाइड्रेट, फाइबर, र खनिजहरूको राम्रो मात्रा हुन्छ, जसले शरीरलाई ऊर्जा र ताजगी दिन्छ।
फलको महत्व
छठ पर्वमा विभिन्न प्रकारका फलहरूको प्रयोग गरिन्छ। फलहरू भिटामिन र खनिजका धनी हुन्छन्, जसले शरीरलाई आवश्यक पोषण प्रदान गर्छन्। यसले शरीरको पाचन प्रणालीलाई सुदृढ पार्नमा मद्दत गर्दछ र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा वृद्धि गर्छ।
उपवास र स्वास्थ्य
छठ पर्वका क्रममा उपवास पनि गरिन्छ, जसले शरीरलाई सफा गर्न र आन्तरिक स्वास्थ्यमा सुधार गर्न मद्दत गर्दछ। उपवास गर्दा शरीरको मेटाबोलिज्म सुधारिन्छ र विभिन्न रोगहरूको जोखिम कम हुन्छ।
मानसिक स्वास्थ्य
छठ पर्व मानसिक स्वास्थ्यको लागि पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। सूर्यको पूजा गर्दा भक्तजनहरू सकारात्मक ऊर्जा र मनोबल अनुभव गर्छन्।
धार्मिक आस्था र मानसिक शान्ति
धार्मिक आस्थाले मानिसलाई सकारात्मकता र मानसिक शान्ति प्रदान गर्दछ। भक्तजनहरू जब सूर्यको पूजा गर्छन्, तब उनीहरूले जीवनका चुनौतीहरूको सामना गर्नका लागि शक्ति पाउँछन्। यसले व्यक्तिलाई आत्मविश्वास र मनोबलमा वृद्धि ल्याउँछ।
परिवार र समुदायको एकता
छठ पर्वले परिवार र समुदायलाई एकत्रित गर्ने अवसर प्रदान गर्छ। सँगै समय बिताउँदा र एकअर्कासँग चित्त बाड्दा भावनात्मक स्वास्थ्यमा सुधार हुन्छ। परिवारको एकता र सहकार्यले मानिसलाई सन्तोष र खुशीको अनुभव गराउँछ।
शारीरिक सक्रियता
छठ पर्वको मनाउने क्रममा भक्तजनहरू विभिन्न गतिविधिहरूमा संलग्न हुने गर्छन्। विशेषगरी पूजा र सामूहिक कार्यक्रमहरूले शारीरिक सक्रियता बढाउँछन्।
गतिविधिहरूको महत्त्व
सामूहिक नाचगान, पूजा, र अन्य गतिविधिहरूले शरीरलाई सक्रिय राख्नमा मद्दत गर्दछ। यस्ता गतिविधिहरूले शारीरिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछन् र मानिसलाई ऊर्जा प्रदान गर्छन्।
धैर्य र समर्पण
छठ पर्वको तयारीमा भक्तजनहरू धैर्य र समर्पणका साथ काम गर्छन्। यसले व्यक्तिमा सहनशीलता र अनुशासनको भावना विकसित गर्छ, जुन मानसिक स्वास्थ्यको लागि पनि फाइदाजनक छ।
सांस्कृतिक महत्त्व
छठ पर्व केवल एक धार्मिक अनुष्ठान मात्र होइन, यो नेपाली समाजको सांस्कृतिक धरोहरको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो।
परम्परागत मूल्यहरू
छठ पर्वले परम्परागत मूल्यहरूलाई प्रवर्द्धन गर्दछ। यसले निस्वार्थता, श्रद्धा, र एकता जस्ता गुणहरूको महत्त्वलाई उजागर गर्छ। यस पर्वले समुदायका मानिसहरूलाई एकत्रित गरेर आपसी सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउँछ।
युवा पीढीको सहभागिता
आजको युवापीढीमा छठ पर्वको महत्व र संस्कारहरूको संरक्षण गर्नका लागि शिक्षित र सचेत गराउने आवश्यकता छ। यस पर्वमा युवा जनसमुदायको संलग्नता र सक्रियता महत्त्वपूर्ण छ।
छठ पर्व र पर्यावरण
छठ पर्वको समय वातावरणीय स्वास्थ्यको पनि ध्यान दिनु आवश्यक छ। भक्तजनहरूले सूर्यको पूजा गर्दा प्राकृतिक सौन्दर्यको संरक्षण गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ।
जलको सरसफाइ
छठ पर्वको बेला जलको सरसफाइ र शुद्धता महत्त्वपूर्ण छ। जलमा कुनै पनि प्रदूषण नहोस् भन्ने कुरामा ध्यान दिनु आवश्यक छ।
हरियाली र प्रकृति
सूर्यको पूजा गर्दा प्रकृतिको महत्त्वलाई पनि ध्यानमा राख्नु पर्ने हुन्छ। हरियाली र प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षणले मानव जीवनमा सकारात्मक प्रभाव पार्दछ। छठ पर्व केवल एक धार्मिक आस्था र पूजा मात्र होइन, यो स्वास्थ्यका लागि पनि एक अवसर हो।
शारीरिक, मानसिक, र सामाजिक स्वास्थ्यका पक्षलाई ध्यानमा राखेर छठ पर्व मनाउनुले जीवनलाई समृद्ध र सन्तुलित बनाउनमा मद्दत गर्दछ। छठ पर्वले एकता, प्रेम, र समर्पणको भावना बृद्धि गर्छ, जुन जीवनका अन्य क्षेत्रहरूमा पनि लागू गर्न सकिन्छ।
यसैले, छठ पर्वको अवसरमा स्वास्थ्यप्रति ध्यान दिनु र स्वस्थ जीवनशैली अपनाउनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। छठ पर्वले मात्र धार्मिक भावनालाई जीवन्त बनाउँदैन, यसले जीवनको विविध पक्षहरूमा पनि समृद्धि र सकारात्मकता ल्याउँछ। यसको समारोह र परम्पराले व्यक्ति र समुदायलाई जीवनमा सन्तुलन र खुशीको महत्त्वको सम्झना गराउँछ।
(लेखक विपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान, धरानका बालरोग विशेषज्ञ एवम् एसोसिएट प्रोफेसर हुनु हुन्छ)
)
