धरान । सुनसरी, उदयपुर र सप्तरी जिल्लामा फैलिएको अर्नाको राजधानी मानिने कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षमा पछिल्लो समयमा अर्नाको सङ्ख्यामा वृद्धि भएको छ । चार वर्षअघिको तुलनामा आरक्षमा १२ दशमलव नौ प्रतिशतले अर्नाको सङ्ख्या बढेको आरक्षण प्रशासनले जनाएको छ ।
कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षको कार्यालयले वैशाख ६ देखि ११ गतेसम्म अर्ना गणना गरेको थियो । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभाग काठमाडौँका सहायक इकोलोजिष्ट हेमराज आचार्यको नेतृत्वमा गणना गरिएको थियो । गणना प्रतिवेदन अनुसार ५७ वटा अर्ना बढेको पाइएको छ । कोशी टप्पुभित्र अर्नाको कूल सङ्ख्या ४९८ पुगेको छ । विसं २०७४ मा भएको गणनामा आरक्षभित्र ४४१ वटामात्र अर्ना रहेका पाइएको थियो ।
विसं २०३२ मा स्थापना भएको कोशी टप्पुमा शुरुमा ६३ वटामात्र अर्ना रहेका थिए । त्यसयता क्रमशः अर्नाको सङ्ख्यामा वृद्धि हुँदै गए पनि उचित संरक्षणको भने अभाव हुँदै गएको आरक्षको प्रशासन बताउँछ ।
प्रतिवेदनमा अर्नाको बासस्थानको सुधार गर्नुपर्ने, अनाधिकृत रुपमा रहेका घरपालुवा भैँसीहरु हटाउनु पर्ने, मानिस र जनावरका बीचमा हुने गरेको द्वन्द्वको अन्त्य गर्ने अवस्था निर्माण गर्न भनिएको छ । अर्नाजस्ता देखिने भैँसीहरुको बाहुल्यताले आरक्षमा रहेका सक्कली अर्नालाई चरनको पनि अभाव हुँदै आएको छ । जसका कारण यी अर्नाहरु नै गाउँ पस्ने गरेका छन् । गाउँ पस्दा मानिससँग द्वन्द्व पनि हुने गरेको छ । यसरी भएको द्वन्द्वमा परेर हालसम्म १० वटा अर्ना मरेको जानकारी आरक्ष प्रशासनले गराएको छ ।
विसं २०३२ मा स्थापना भएको आरक्षको क्षेत्रफल १७५ वर्ग किलोमिटर मात्र रहेको छ । आरक्षमा रहेका जंगली जनवारको अनुपातमा यो क्षेत्र अत्यन्तै न्यून हो । सरकारले २०६१ सालमा आसपासको क्षेत्रलाई मध्यवर्ती क्षेत्रको रुपमा घोषणा गरेको थियो । यसको क्षेत्रफल १७३ वर्ग किलोमिटर पर्छ ।
राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन, २०२९ अनुसार संरक्षित प्रजाती, सङ्कटापन्न वन्यजन्तु तथा वनस्पतिको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार नियन्त्रण महासन्धी एपेण्डिक्स् थर्ड मा सूचीकृत तथा आई। यु।सि।एनको इनडान्जेरेड सूचीमा रहेको दुर्लभ वन्यजन्तु अर्नाको संरक्षणको गर्ने उद्देशयले २०३२ सालमा आरक्षको स्थापना गरेको हो ।
कोशी टप्पु विश्वमै दुर्लभ वाइल्ड वाटर बफेलो (अर्ना) का लागि प्रख्यात छ । आरक्षको कार्यालयले दुर्लभ अर्नाको सङ्ख्यामा हुँदै गएको वृद्धिलाई महत्वपूर्ण उपलब्धिका रुपमा लिएको छ । संरक्षण अधिकृत अशोक रामका अनुसार आरक्षमा वयश्क भाले अर्नाको सङ्ख्या २ सय २१ वटा रहेको छ । त्यसैगरी वयश्क पोथी अर्ना १ सय ६२ वटा र अर्ध वयश्क अर्ना ४८ वटाको सङ्ख्यामा रहेका छन् । यस्तै आरक्षभित्र दुई वर्ष उमेरसम्मको अर्नाको बच्चा ३५ वटा छन् । अर्ना गणनाको क्रममा एक वर्ष सम्मको बच्चा ३२ वटा भेटिएको थियो । विसं २०७३ मा कोशी टप्पुबाट राष्ट्रिय निकुञ्जमा १३ वटा लगिएको थियो । ती अर्ना निकुञ्जको इन्क्लोजरमा राखिएको छ ।
घरपालुवा भैँसीहरुको पूर्वज मानिने अर्ना नेपाल, भारत, भुटान, कम्बोडिया, थाइल्याण्डमा पाइन्छ । विश्वको करिव ८२ प्रतिशत सङ्ख्या भारतको काजिरङ्गा राष्ट्रिय निकुञ्जमा छन् । दोश्रो ठूलो सङ्ख्या कोशी टप्पुमा रहेको यस आरक्षले जनाएको छ ।
विश्वभरका चरा यहाँ पाइने भएकाले यसलाई चराहरुको राजधानीको रुपमा पनि चिनिँदै आएको छ । जैविक विविधता भएको आरक्षलाई सन् १९८७ मा रामसार सूचीमा समावेश गरिएको थियो । यस आरक्षलाई उत्तरमा चतरा क्षेत्र र कोशी नदी तथा उदयपुर जिल्लाको त्रियुगा क्षेत्रमा विस्तार गरेर टप्पु क्षेत्रको खाली जग्गा आरक्षणमा परिणत गरे यहाँका जंगली जनावरको संरक्षणमा थप सहयोग पुग्ने माग आरक्ष प्रशासनले गर्दै आएको छ ।
विसं २०३२ मा स्थापना भएको आरक्षको क्षेत्रफल १७५ वर्ग किलोमिटर मात्र रहेको छ । आरक्षमा रहेका जंगली जनवारको अनुपातमा यो क्षेत्र अत्यन्तै न्यून हो । सरकारले २०६१ सालमा आसपासको क्षेत्रलाई मध्यवर्ती क्षेत्रको रुपमा घोषणा गरेको थियो । यसको क्षेत्रफल १७३ वर्ग किलोमिटर पर्छ । मध्यवर्ती क्षेत्रमा सप्तरीको सप्तकोशी नगरपालिका, कंकालिनी हनुमान गरपालिका, सुनसरीको कोशी गाउँपालिका, बराहक्षेत्र नगरपालिका र उदयपुरको बेलका नगरपालिकाका केही वडाहरु पर्दछन् ।
आरक्षको विविधता
यहाँ रहेका अर्ना विश्वमा दुर्लभ मानिन्छन् । दुर्लभ अर्ना हेर्न विश्वका कैयौँ मुलुकबाट पर्यटकहरु आउने गरेका छन् । यो आरक्ष नदीको बालुवाबाट बनेको टप्पु भएको कारण यहाँ प्रायः सिसौ र खयरको जंगल पाइन्छ । हाँसका विभिन्न जातहरू, दुई किसिमका लालसर र धेरै किसिमका बकुल्ला, गरुड, सारस र अन्य पानी चराहरू समेत गरी करिब ४९० प्रजातिका चरा यहाँ पाइने गरेको संरक्षण अधिकृत रामले जानकारी दिए ।
विश्वभरका चरा यहाँ पाइने भएकाले यसलाई चराहरुको राजधानीको रुपमा पनि चिनिँदै आएको छ । जैविक विविधता भएको आरक्षलाई सन् १९८७ मा रामसार सूचीमा समावेश गरिएको थियो । यस आरक्षलाई उत्तरमा चतरा क्षेत्र र कोशी नदी तथा उदयपुर जिल्लाको त्रियुगा क्षेत्रमा विस्तार गरेर टप्पु क्षेत्रको खाली जग्गा आरक्षणमा परिणत गरे यहाँका जंगली जनावरको संरक्षणमा थप सहयोग पुग्ने माग आरक्ष प्रशासनले गर्दै आएको छ ।
जलचरहरूमा घडियाल तथा मगरगोही, सोंस र विभिन्न किसिमका माछाहरू यस आरक्षका विशेषता हुन् । चरा अवलोकन गर्न इच्छुक पर्यटकहरूले यस आरक्षमा दैनिक भ्रमण गर्दै आएका छन् । पर्यटनको माध्यमबाट स्थानीय समुदायमा रोजगारीका अवसरहरू सृजना भएको छ । आरक्षको आम्दानीबाट मध्यवर्ती क्षेत्रमा संरक्षण, विकास तथा आयआर्जनका कार्यक्रमहरू सञ्चालन हुँदै आएका छन् ।
कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष अर्नाको संरक्षणका लागि स्थापित गरिएको भए पनि आवश्यक संरक्षणको अभावमा अर्ना नै सङ्कटमा पर्न थालेको सरोकारवालहरुले चिन्ता गर्दै आएका छन् । आरक्षको संरक्षणमा स्थानीयवासी तथा सरकारी निकाय दुवै पक्षको उदासीनता बढ्न थालेपछि आरक्षकै अस्तित्व सङ्कटमा पर्ने हो कि भन्ने अर्को चिन्ता पनि थपिएको छ ।
घाँसे मैदान, खयर, साल तथा सिसौ लगायतका वनस्पतिहरू पाइन्छन् । कोशीटप्पु क्षेत्रमा जंगल सफारी गर्न सकिन्छ । यहाँका बनस्पति, चरा तथा जनावरहरुको अवलोकन गर्न जंगल सफारी हुने गर्दछ । लोपोन्मुुख अवस्थामा रहेका अर्ना ‘जंगली भैँसी’ हरू अन्य २० प्रकारका साना ठूला जनावरहरू जस्तैः हरिण, रतुुवा, नीलगाई, बँदेल, बाँदर, अजिंगर आदि यहाँ पाइन्छन् । आरक्षणले दिएको जानकारी अनुसार विश्वमा नै दुुर्लभ मानिएका ४४१ प्रजातिका चराचुुरुङ्गीहरू, हाँस प्रजातिका २० वटा, जलचरा प्रजातिका ११४ वटा पंक्षीहरू, कोशी नदीमा ८० प्रजातिका माछाहरू र दुुर्लभ घडियाल गोही तथा ग्यांगेटिक डल्फिन पाइने गरेको छ ।
आरक्षमा प्राप्त सेवा सुविधा
कोशी टप्पु आरक्ष विराटनगरबाट ५० किमी उत्तरपश्चिममा पर्छ । काडमाडौँ–विराटनगर जहाजमा आएर साना गाडीबाट यहाँ पुग्न सकिन्छ । धरानबाट धरानबाट ४० किमी पश्चिम दक्षिणमा पर्छ । यहाँबाट ठूला शहर इटहरी, धरान र विराटनगर नजिक पर्छन् । राम्रो सेवा सुविकाका लागि पर्यटकहरु घुमेर ती शहरहरुमा गएर बस्न सक्छन् । यहाँ पनि स्तरीय विदेशी पर्यटकहरुका लागि यहाँ कोशी टप्पु वल्ड लाईफ क्याम्प, कोशी टप्पुु वल्र्ड बर्ड वाचिग क्याम्प र कोशी क्याम्प गरेर तीन वटा होटलहरु छन । कुसाहामा अन्य साना केही होलट लज पनि छन् । होमस्टे सेवा पनि यहाँ उपलब्ध छ ।
यहाँ कात्तिकदेखि फागुनसम्म अर्ना र चराको संसार घुुमघाम र दृश्यावलोकनका लागि बढी उपयुक्त पाइन्छ । यो याममा युरोप अमेरिकलगायतबाट अत्याधिक पर्यटकहरु आउने गरेका छन् । तर विगतका बर्षदेखि कोरोना महामारीका कारण विदेशी पर्यटकहरु घटेको आरक्षण प्रशासनले जनाएको छ ।
सङ्कटमा अर्नाको बासस्थान
कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष अर्नाको संरक्षणका लागि स्थापित गरिएको भए पनि आवश्यक संरक्षणको अभावमा अर्ना नै सङ्कटमा पर्न थालेको सरोकारवालहरुले चिन्ता गर्दै आएका छन् । आरक्षको संरक्षणमा स्थानीयवासी तथा सरकारी निकाय दुवै पक्षको उदासीनता बढ्न थालेपछि आरक्षकै अस्तित्व सङ्कटमा पर्ने हो कि भन्ने अर्को चिन्ता पनि थपिएको छ ।
आरक्षमा अझै पनि दस हजारभन्दा बढी घरपालुवा भैँसी र गाईगोरु रहेको आरक्ष प्रशासनले जनाएको छ । कोशी टप्पु वन्य जन्तु आरक्ष क्षेत्रमा घरपालुवा जनावरहरूको अतिक्रमण स्थापनाकालदेखि नै रहँदै आएको छ । अहिले पनि कोशी टप्पु आसपासको क्षेत्रमा भैँसी गोठ राखेर अर्नासँग भैँसीलाई क्रस गराएर पाडापाडीहरू निकालेर बेच्ने गिरोह सक्रिय रहँदै आएको स्थानीयवासी बताउँछन् ।
विश्वमै दुर्लभ बन्दै आएको बाबुलिस जातको अर्ना संरक्षणका लागि स्थापित आरक्ष प्रशासन तथा स्थानीयवासीको ध्यान आफ्नो प्रमुख उद्देश्यमा केन्द्रित हुन सकेको छैन । जसका कारण अर्ना संरक्षण कार्य चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको कोशी गाउँपालिका अध्यक्ष अयुव अन्सारीले बताए । नेपालमा विसं २०२० अगाडिसम्म चितवनमा पनि बाबुलिस जातको अर्ना पाइन्थ्यो तर त्यतिबेलै बासस्थानको विनाशका कारण अर्नासँगै मिसिएर चर्ने घरपालुवा भैँसीबाट खोरेत रोग सरेर मरेपछि चितवनका अर्नाहरू लोप भएको बताइएको छ । चितवनबाट अर्नाको यो जात लोप नै भएपछि कोशी किनार क्षेत्रमा रहेका अर्नाहरूको संरक्षणका लागि कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षको स्थापना गरिएको अध्यक्ष अन्सारीले बताए ।
आरक्षको संरक्षणका लागि पर्याप्त जनचेतना अभिवृद्धि गर्न नसकिएका कारण यता आरक्षको प्रभावकारिता झन् घट्दै गएको स्थानीय विनोद चौधरीले बताए ।
आरक्षमा अझै खुला चरन
आरक्षमा अझै पनि दस हजारभन्दा बढी घरपालुवा भैँसी र गाईगोरु रहेको आरक्ष प्रशासनले जनाएको छ । कोशी टप्पु वन्य जन्तु आरक्ष क्षेत्रमा घरपालुवा जनावरहरूको अतिक्रमण स्थापनाकालदेखि नै रहँदै आएको छ । अहिले पनि कोशी टप्पु आसपासको क्षेत्रमा भैँसी गोठ राखेर अर्नासँग भैँसीलाई क्रस गराएर पाडापाडीहरू निकालेर बेच्ने गिरोह सक्रिय रहँदै आएको स्थानीयवासी बताउँछन् ।
आरक्ष क्षेत्रमा लामो समयदेखि छोडिएका भैँसी तथा तिनीहरूबाट जन्मिएका सन्तानसमेत धेरै रहेको जङ्गली स्वभावका भइसकेका कारणसमेत आरक्षबाट भैँसीहरू हटाउन समस्या हुँदै आएको आरक्षका संरक्षण अधिकृत रामको भनाइ छ ।
आरक्ष क्षेत्रमा रहेका अर्नासँग क्रस गराइएका भैँसीहरू झट्ट हेर्दा अर्नाजस्तै ठूला ठूला सिङ भएका देखिन्छन् । आरक्षमा अर्नाहरू भन्दा अर्नासँग क्रस भएका यस्तै झर्नाहरू -अर्नाबाट पुस्तान्तरण भएका_ धेरै रहेका छन् । आरक्षमा अर्ना हेर्न आउने पर्यटकहरूसमेत अर्नाको सट्टा झर्ना हेरेर फर्कनुपर्ने अवस्था रहँदै आएको छ । उहाँका अनुसार ठूलो सिङ भएको थुतुनो, घाँटी र घुँडामुनि सेतो भएको मात्र सक्कली अर्ना मानिन्छ । त्यस बाहेकका अरू क्रस गराएर निकालिएका हुन् । रासस
